Kozmetik Ürünlerde Bulunan Ftalatlar ve İnsanlar Üzerindeki Etkileri

Ftalatlar, 1,2 benzendikarboksilik asitin dialkil veya alkil/aril esterleri olup, 1930’lardan bu yana katkı maddesi olarak oldukça yaygın kullanılan endüstriyel ürünlerdir. Ftalatlar, ftalik anhidrit ile uygun bir alkolün reaksiyonu ile elde edilen renksiz ve oda ısısında sıvı olan maddelerdir.

Uzun ve Kısa Zincirli Ftalatlar

Bu bileşikler alkil yan zincirlerinin uzunluklarına göre “uzun ve kısa zincirli ftalatlar” olarak iki sınıfa ayrılırlar.

1. Uzun Zincirli Ftalatlar

di(2-etilheksil) ftalat (DEHP), di-isononil ftalat (DINP), di-izodesil ftalat (DIDP) ve di (2-propilheptil) ftalat (DPHP).

2. Kısa Zincirli Ftalatlar

dimetil ftalat (DMP), dietil ftalat (DEP), benzil bütil ftalat (BBzP), di-n-bütil ftalat (DnBP) ve di-izobütil ftalat(DIBP).

• Uzun zincirli ftalatlar “sıvı deterjanlarda, endüstriyel yağlarda, kağıt ve mukavva imalatında ve pestisitlerde” inert madde olarak kullanılmaktadır.
• Kısa zincirli ftalatlar ise, “kişisel bakım ürünleri, parfümler, sabunlar, makyaj malzemeleri, boyalar, yapıştırıcılar veya enterik kaplı tabletlerde” sıklıkla kullanılır.

Ftalatlar, toksik özelliği olan, kanserojen, endokrin bozucu ve birikme potansiyeline sahip maddelerdir.

1. DEHP- Di-2-ethylhexyl phthalate
2. DBP- Dibutyl phthalate
3. BBP- Butyl benzyl phthalate
4. DiBP- Di-isobutyl phthalate
5. DMP- Dimethyl phthalate
6. DEP- Diethyl phthalate

DEHP içlerinde en yaygın kullanılan ftalattır ve çevreden alınan örneklerde en çok bu ftalat ile karşılaşılmaktadır. ABD Çevre Koruma Ajansı (EPA), bu hammaddeyi “insanlar için olası kanserojenler”, Avrupa Birliği ise “öncelikli güvenlik gerektiren ölümcül maddeler” arasında sınıflandırmaktadır.  Bebeklerde ileriki yaşlarda kanser ve kısırlık riski olduğu ispatlanan bu hammaddenin oyuncaklarda kullanımı yasaklanmıştır. (1999)

Ftalatlar Yaygın Olarak Hangi Ürünlerde Bulunur?

FTALATLAR SENTETİK, gelişmekte olan endokrin ve üreme sistemlerine potansiyel toksik etkileri nedeniyle kamu önemi giderek artan insan yapımı kimyasallardır. Çok çeşitli endüstriyel ve yaygın ev ürünlerinin imalatında kullanılırlar. Bu kimyasallar “çocuk oyuncakları, kayganlaştırıcılar, bebek bakım ürünleri, kozmetiklerdeki kimyasal dengeleyiciler, kişisel bakım ürünleri ve polivinil klorür tüpler” gibi plastik ürünlerde bulunur.

DBP, DEP gibi ftalatlar oje gibi kozmetik ürünlerde, şampuan, losyon gibi kişisel bakım ürünlerinde ve hatta bazı farmasötik ürünlerde çözücü olarak kullanılmaktadır.

Ftalatların İnsanlar Üzerindeki Toksik Etkileri Nelerdir?

Ftalatların toksik etkileri yıllardır incelenmektedir. Toksisite profili maruz kalınan ftalatın türüne, temas yolu ve temas yaşına göre değişkenlik gösterir. Pek çok bilimsel çalışma, ftalatların endokrin bozucu etkilere sahip olduğunu, gelişim ve üreme sağlığı üzerinde olumsuz etkilerinin olduğunu, hatta solunum sağlığını etkilediğini kanıtlamaktadır.

• DEHP gibi yaygın ftalatlar, insanlarda hormonal dengeyi olumsuz yönde etkilediği bulunmuştur.
• DEP, DBP, DEHP, DiNP gibi ftalatlar, erkek kısırlığına yol açan azalan sperm sayısı ve kalitesi ile pozitif olarak ilişkilendirilmiştir.
• Üreme çağındaki kadınlarda ftalat DBP ve DEHP’ye maruz kalma, tekrarlayan düşük riskini artırdığı bulunmuştur.
• Yüksek ftalat seviyeleri, çocuklarda obezite gelişimi ile ilişkilendirilmiştir.
• Soluma yoluyla ftalatlara maruz kalmak astım, alerji veya diğer otoimmün bozuklukları tetikleyebilir.

Birçok çalışma, DEHP, DiNP gibi ftalatların potansiyel olarak kanserojen olabileceğini, yani insanlarda kansere neden olabileceğini göstermektedir. Ftalatların en önemli toksik etkileri erkek üreme sistemi üzerinedir ve oluşturdukları toksisite bazı durumlarda geri dönüşsüzdür.

Hücre kültürleriyle yapılan çalışmalarda en sık kullanılan ftalat olan di(2-etilhekzil)ftalat (DEHP) ve ana metaboliti mono(2-etilhekzil)ftalat (MEHP)’in insan prostat kanseri hücrelerinde (LnCaP) sitotoksik olduğu ve oksidatif strese yol açtığı belirlenmiştir.

Kozmetik ürünler:

Ürün: Kokular parfümler, deodorant ve losyonlar

Kullanım amacı: Çözücü

Toksik etki: Baş ağrısı, Astım, Dermatit, Endokrin bozucu, Karaciğer/Böbrek/Akciğer hasarı, Kanser

Ftalatlara Maruziyet Yolları Nelerdir?

Kozmetikte kullanılan her ürün şüphesiz kendi bağlamında değerlendirilmekte, toksisite deneyleri ve dermotolojik deneyler buna göre yapılmaktadır. Kullanılan çoğu kimyasal maddenin zararsızlığındaki en önemli etkenin oldukça düşük miktarlarda kullanılıyor olması bilinen bir gerçektir. Ancak burada belirtilen düşük miktar tek ürün üzerinden ifade edilmektedir ve zararlı etkilerin ortaya çıkması çoğunlukla kullanım süresi ve birden fazla ürünün kullanımı ve bunların etkileşimi ile ortaya çıkabilmektedir.

Konuyla ilgili yapılan çalışmalar göstermiştir ki kozmetik ürünlerde sık kullanılan “formaldehit, fitalat, paraben, sodyum lauril sülfat (SLS) ve sodyum lauril eter sülfat (SLES), parafin, benzofenon, etanolamin, 1,4-dioksan, fenilenediamin, rezorsinol, silikon, kömür katranı, alüminyum, kurşun, civa ve koku gibi kimyasal maddelerin sağlığa ciddi olumsuz etkileri söz konusudur. Bu olumsuz etkilerin başında ise maalesef kanser, kısırlık ve doğum kusurları gelmektedir. Kozmetik ürünlerin kullanımının en riskli olduğu dönemler şüphesiz gebelik ve yeni doğan dönemidir.

Ftalatlar plastik polimerlerine kovalent olarak bağlı değildir. Bu yüzden kullanıldıkları ürünlerden kolayca çevreye yayılabilirler. Ftalatlara maruz kalma dermal, oral, inhalasyon veya parenteral yollarla meydana gelebilir.

Dermal yolla maruziyetin sabun, şampuan ve saç kremi gibi kişisel bakım ürünlerinde bulunan di-etil ftalat (DEP) gibi türler için ana maruziyet yolu olduğu düşünülmektedir. Aksine, esas olarak DEHP gibi plastizör olarak kullanılan ftalatlar için oral maruziyet yolu daha baskındır.

Kozmetiklerde ftalatlara olası insan maruziyetini tahmin etmek için, 102 markalı saç spreyi, parfüm, deodorantlar ve ojelerde test yapılmıştır.

Bu ftalatlardan DEP’nin parfümlerde ve deodorantlarda en yüksek konsantrasyonlarda bulunduğu, DBP’nin ise ojelerde en yüksek olduğu bulunmuştur.

Ftalatlar, vücutta birikmez; metabolize edilip idrar ile birkaç saat ya da bir kaç gün içerisinde atılır. Ancak, ftalatların yaygın kullanımı sonucu insanların sürekli maruziyeti söz konusudur. Avrupa’da yıllık üretimi bir milyon tonu bulan ftalatların insanlarda tiroid metabolizması üzerinde istenmeyen etkileriyle ilgili yeterli bilgi bulunmamakla birlikte, tiroid fonksiyonlarını geçici veya kalıcı olarak değiştirebildikleri belirtilmektedir.

Ftalatlar ile İlgili Yasal Düzenlemeler

• Listede yer alan tüm ftalatların kozmetik ürünlerde kullanımı yasaklanmıştır.

Referanslar:

1.S. Utaş, “Kozmetiklere Bağlı İstenmeyen Reaksiyonlar,” Türkderm, c. 37, ss. 161-169, 2003.

2.Ö.Yaşarve Ş.Akdeniz, “Kozmetikler ve kişisel bakım ürünlerinin sağlığa olumsuz etkileri ve hemşirenin rolleri: Literatür derleme,” Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi,c.1, s. 3, ss. 118-125, 2020.

3.W. F. Bergfeld, D. V.Belsito, J. G.MarksJrandF. A. Andersen, “Safetyof ingredientsusedin cosmetics,”Journalof theAmericanAcademy of Dermatology, vol. 52, no.1, pp. 125-132, 2005.

4.P. StanlyandK. V. Asha, “CosmeticToxicity& ItsManagement-An AyurvedicPerspective,”Journalof AyurvedaandIntegratedMedicalSciences, vol. 5, no. 5, pp. 297-300, 2020.

5.H. NordengandG. C. Havnen,“Useof herbaldrugsin pregnancy: a surveyamong400 Norwegianwomen,” PharmacoepidemiologyandDrugSafety, vol. 13, no. 6, pp. 371-380, 2004.

6.S. Gülüzarve H. Özkan, “Kozmetik ürünlerdeki bazı kimyasalların gebe, fetüs ve yenidoğansağlığına etkisi,” Jinekoloji-Obstetrikve NeonatolojiTıp Dergisi, c. 17, s. 3, ss. 473-477,2020

7.K. Özkan, M. Ö. Danacı andZ. Çetin,“Interactionof pregnancyphysiologyandcosmeticproductswithteratogeneffectandpersonalcleaningandcareproducts,” H.Ü. Sağlık Bilimleri Fakültesi Dergisi, c. 6, s. 3, ss. 277-286, 2019

8.Y. Yıldırım, N. Ertaş Onmaz, Z. Gönülalan, H. Hızlısoy, S. Al, C. Candemir Güngör, “Bisfenollerve fitalatlarınhalk sağlığı üzerine etkileri,” Erciyes ÜnivVetFak Derg, c. 17, s. 1, ss. 68-75,2020

9.S. Kocaözve K. Eroğlu, “Kozmetik ürünler ve kadın sağlığı,” TAF PrevMedBull, c. 13, s. 5, ss. 413-420, 2014.

10.D. Koniecki, R. Wang, R. P. MoodyandJ. Zhu, “Phtalatein cosmeticandpersonalcareproducts:concentrationsanddermalexposure,” EnvironmentalResearch, vol. 111, pp. 329-336, 2011

11.COMMISSION IMPLEMENTING DECISION (EU) 2017/1210 of 4 July 2017 -L 173/35